Қосмекенділер және олардың қазақстанда таралуы

Биология

7 сынып

• Сабақтың тақырыбы:

ҚОСМЕКЕНДІЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ

ҚАЗАҚСТАНДА ТАРАЛУЫ

2016жыл.

Сабақтың мақсаты

ДАМЫТУШЫЛЫҚ:

Қосымша

суреттермен

жұмыс жасап, ойлау

қабілеттерін арттыра

отырып, өз бетінше

жұмыс істей білуге

дағдыландыру.

БІЛІМДІЛІК:

Елімізде

кездесетін

қосмекенділер

жайында

жан — жақты

түсінік

беру.

ТӘРБИЕЛІК:

Еліміздің әр бір тіршілік иелеріне келешек

ұрпағымыздың оң көзқараспен қарауына

ықпал жасай отырып, сирек кездесетін

қосмекенділерді танытып, оларды қорғауға

тәрбиелеу.

Сабақтың типі:

Жаңа материалды оқып үйрену

Сабақтың түрі:

Зерттеушілік тұрғыдағы сабақ

Сабақтың әдісі:

Түсіндірмелі көрнекілік

Сабақтың көрнекілігі:

Қосмекенділердің

түрлерінің, ішкі

құрылысының,

көбеюінің т.б.

суреттері,

тірек – сызбалар,

оқушыға көмекші

материалдар

топтамасы

Г Е О Г Р А Ф И Я

Қосмекенділердің

кездесетін орны, таралуы

жайлы мәлімет

Пәнаралық

байланыс

ЭКОЛОГИЯ

Қосмекенділердің табиғат

ортасымен байланысы,

оларға адам факторының

әсері.

Үйге берілген тапсырманы қорытындылау.

Өткен сабақты еске түсіру үшін, төменде берілген класс өкілдеріне тән

белгілердің тұсындағы сандарды қою арқылы кестені толтыу керек

Шеміршекті балықтар Сүйекті балықтар

1. Қортпа, шоқыр, пілмай, латимерия, бахтах; 2. Жұпбалық, тұтасбас, акула;

3.Тоқ ішегі жуан әрі оның ішінде оралмалы қатпарлары бар; 4.Терісі ірі

қабыршақтармен қапталған; 5. Желбезегінің сыртында сүйекті қақпағы бар;

6. Терісі плакоидты қабыршақтармен қапталған; 7. Желбезек саңылаулары

тікелей сыртқа ашылады; 8.Торсылдағы болады; 9.Торсылдағы болмайды;

10.Тұмсығы алға созылыңқы; 11.Клоакасы бар; 12. Аналь тесігі бар;

13.Іштей ұрықтанады; 14.Сырттай ұрықтанады; 15.Уылдырығының саны көп;

16. Уылдырығының саны аз.

Жаңа сабақ:

ЖАҢА ҰҒЫМДАР:

қосмекенділер, кардинал,

веноз, ярем, прогрессивті,

прокаракоид, итшабақ

Оқушылардың ойын жинақтап, назарын сабаққа аудару үшін төмендегідей бейнесөз беріледі.

Бұл бейнесөзді шешкенде Балқаш көлінің маңында, Шу өзенінің аймағында ғана таралған, 1996 жылы Қазақстанның қызыл кітабына тіркелген бақаның аты шығады

Көлбақаның систематикасы

Тип: Хордалылар — Chordata Тип тармағы: Омыртқалылар — Vertebrata Бөлім: Жақауыздылар — Gnathostomata Алғашқы су жануарлары, Қағанақсыздар — Anamnia Класс үсті: Төрт аяқтылар — Tetrapoda Класс тармағы: Доға омыртқалылар — Apsidospondy Отряд үсті: Секіргіштер — Salentia Отряд: Құйрықсыздар — Anura Тұқымдасы: Көлбақалар — Ranidae Туысы: Көлбақа — Rana Өкілі: Көлбақа – Rana ridibunda Pallas

Қосмекенділердің ас корыту жүйесі:

Көптеген амфибилердің ауыз тесігі өте үлкен болады да,

кейбір аздаған құйрықсыздардың түрлерінде ғана ауыз

тесігі кішірек. Ауыз тесігі өте кең келген ауыз жұтқыншақ

қуысына ашылады. Ауыз -жұтқыншақ қуысына

ішкі танау тесік (хоана), евстахиев түтіктері, көмекей

саңылау және сілекей

бездерінің жолдары да ашылады. Ауыз жұтқыншақ қуысы арт

жағынан тарылып, өңешке айналады. Сілекей бездерінің шырыны

қоректік заттарға химиялық әсер етпей, тамақ заттарын

ылғалдап ішке қарай жылжуын оңайлатады. Ауыз — жұтқыншақ

қуысының түп жағына жақсы жетілген тілі орналасқан.

Тілінің пішіні қосмекенділерде әртүрлі болып келеді.

Бақалардың тілі ауыз — жұтқыншақ қуысына алдыңғы

ұшымен бекінеді де, олар тілін сыртқа шығара алады,

тек құрбақалардың бір туысының тілі ғана артқы

ұшымен бекіген. Ал саламанданың тілі саңырауқүлақ пішінді

болады да, хамелеондар сияқты тілін аузынан өте

алысқа лақтыра алады. Барлық қосмекенділердің тілінің үстіңгі

бетінен желімге үқсас шырын бөлініп түрады.

Осы шырынды тілінің жәрдемімен ұсақ жануарларды

ұстап қорек етеді. Біраз ғана амфибилердің тілі болмайды.

Қосмекенділер тамақ затын ұнтақтамай тұтас жұтуына

байланысты, тістер ұсақ біркелкі конус тәрізді болады.

Тістері жақ аралық, үстіңгі жақ сүйектеріне өре сүйегіне де,

төменгі жақ сүйегіне де орналасады.

Құрбақалардың жақ сүйектерінде тістері болмайды.

Қосмекенділердің ауыз — жұтқыншақ қуысындағы қоректік

заттардың өңешке қарай жылжуына көз алмасы да көмектеседі.

Өйткені көз алмасын ауыз — жұтқыншақ қуысынан жұқа шырынды

перде ғана бөліп тұрады және ол арнауты ет талшықтарының

жиырылуы нәтижесінде қоректік заттардың ауыз — жұтқыншақ ішіне

қарай итереді. Қысқа өңеш нашар бөлінген қарынмен жалғасады.

Ішектері балықтардың ішектеріне қарағанда ұзынырақ болады.

12 елі ішектің иініне ұйқы безі жабысып жатады. Бауыры үлкен,

оның өті болады. Ішектің екінші бөлімі аш ішектен тоқ ішек

айқын ажыратылмаған. Керісінше, тік ішек бөлімі жақсы дамыған,

ол клоакаға ашылады.

Бақаның ауыз қуысы

1 – Тістері

2 – Тілі

3 — Өре сүйегі және тістері

4 – Хоана

5 – Көз алмасы

6 – евстахиев түтігінің тесігі

7 – Көмекей

8 – Резонатор тесігі

Тыныс алу жүйесі:

Ересек қосмекенділер өкпе, желбезек және терісі арқылы

тыныс алады. Өйткені өкпенің құрылысы керегесі ұсақ, жұқа

ұя тәрізді қуыстардан тұратын екі қалтаға ұқсайды. Тері арқылы

тыныс алуының зор маңызы бар. Мысалы, организмнен бөлінетін

көмір қышқыл газының 86% өкпе арқылы орындалады.

Америкадағы өкпесіз саламандра мен біздегі қиыр

— шығыс тритондарының өкпесі толығымен жойылып кеткен.

Оларда газ алмасу терісі және шырынды ауыз — жұтқыншақ қуысы

арқылы жүзеге асады. Қосмекенділердің дернәсілдері

тармақталған сыртқы жебезек арқылы тыныс алады, ол көптеген

түрлерінде метаморфоз кезінде жойылып кетеді. Бірақ

протейлер мен сирендерде олар өмір бойы сақталады. Ал

амфиумдардың ересектерінде өкпемен қатар ішкі желбезегі

де болады. Көкірек қуысы болмағандықтан тыныс алу

механизмі ерекше болады. Ауаны ендіріп шығарып тұруды

насостың қызметін ауыз — жұтқыншақ бөлімі атқарады.

Ауыз жұтқыншақ қуысының түбі төмен түскенде ашылып,

қалғаны танау арқылы ауа ауыз қуысына енеді, бұл кезде

көмекей саңылауы жабық тұрады. Одан кейін сыртқы

танау тесігі жабылып, сонымен бірге ауыз — жұтқыншақ

куысына өкпеден ауа келіп, атмосферадан келген ауамен

араласады. Бұдан әрі ауыз қуысының түбі көтеріліп, аралас

ауа ауыз қуысынан өкпеге қарай өткізіледі. Одан әрі жоғары

көтерілген ауыз қуысының түбі таңдаймен жабысып, ауыз

қуысындағы қалған аралас ауаны ашылған танау тесігі арқылы

сыртқа шығарады. Одан кейін алғашқы фаза қайталанады.

Тыныс алу жолдары қосмекенділерде нашар дамыған.

Құйрықсыздарда көмекей кеңірдек куысы өте қысқа, ол өкпеге

• ашылса, құйрықтылар мен аяқсыздарда көмекей — кеңірдек қуысы
• ұзындау болып келіп, кеңірдектің бастамасы ретінде

қарастыруға болады.

Бақаның сыртқы құрылысы

1 – Танау тесігі

2 – Дабыл жарғағы

3 – Резонатор

4 – Арқа – бүйір қатпарлар

5 – Клоака тесігі

Қан айналу жүйесі:

Өкпе мен бауыр аралығында өте жұқа пленкадан құралған перикардиялақ қуыс ішінде бақаның жүрегі

орналасқан. Жүрек үш камералы, ол екі жүрекше, бір қарыншадан тұрады. Оң жүрекшеге вена қолтығы

жалғасады, ал қарыншадан артериялық конус басталады. Балықтарға қарағанда қосмекнділердің қан

айналу системасы біраз өзгеріске ұшыраған. Өкпенің пайда болуына байланысты, екінші қан айналу

шеңбері мен үш камералы жүрек пайда болады. Ал кардинал веналар жойылып, құрлық жануарларына

тән қуыс веналармен алмасады. Бақаның жүрек қарыншасының оң жағына таман орналасқан артериялық

конустан жалғыз ғана тамыр, яғни артерия діңі сабаны басталып, бұдан үш жұп артериялық доғалар

тарайды. Бірінші жұп артерия доғасы таза артериялық қанды бас бөліміне апарады, оны ұйқы

артериясы деп атайды. Әр бір ұйқы артериялары екі артерияға тармақталып, ішкі және сыртқы

ұйқы артерияларына айналады. Екінші жұп артерия доғасы артерия сабағының құрсақ жағынан шығады,

мұны қолқа системасының доғасы деп атайды. Бұл доғадан иық белдеуіне, қолқа артерия қанын апаратын

бұғана асты артериялары кетеді. Оң және сол жақ системалық доғалар жарты шеңбер жасап иіліп,

өзара қосылып арқа аортасын құрайды. Ол омыртқа жотасының астыңғы бетін қуалай отырып

денесінің артқы бөліміне және ішкі органдарға қан тамырларын бөліп шығарады. Үшінші жұп артерия,

яғни балықтардың төртінші жұп артериясына гомологты қан тамыры артерия сабағының үстіңгі,

арқа жақ бөлімінен шығады. Ол қанды өкпеге жеткізетін болғандықтан өкпе артериялары деп аталады.

Әрбір өкпе артериясынан тері артериясы бөлініп, теріге барып, теріде веноздық қан оттегіне

қанығады, яғни тотығады. Веноздық қан дененің алдыңғы жағында 2 жұп ярем венасына жиналады.

Ярем веналары бұғана асты венасын өзіне қосып алған тері венасымен бірігіп, екі алдыңғы

қуыс венаға айналады. Бұл екі веналардағы қан аралас қан болып табылады, себебі: тері венасы

арқылы теріде түзілетін артерияда қанын жеткізуге байланысты. Дененің артқы бөліміндегі қан

мықын веналары арқылы бүйрекке келіп онда бүйрек қақпа системасын түзеді. Бүйректен шыққан

қан артқы қуыс вена арқылы ағып вена қолтығына құяды. Ішектерден жиналған вена қаны ішек

асты венасы арқылы ағып, бауырдың қақпа венасын түзеді. Бауыр қақпасына құрсақ венасы да келіп

қосылады, бұл артқы аяқтардағы қанды әкелетін вена болып саналады. Бауырданқан бауыр венасы арқылы

артқы қуыс венаға жалғасады. Өкпедегі қан өкпе веналары арқылы сол жақ жүрекшеге келіп құяды.

Бақаның артерия торабы(системасы)

1 – Қарынша

2 – Оң жақ жүрекше

3 – Сол жақ жүрекше

4 – Артериалды конус

5 – Жалпы ұйқы артериасы

6 – Аорта доғалар жүйесі

7 – Бұғана асты артерия

8 – Арқа аортасы

9 – Мықын артериясы

10 – Сан артериясы

11 – Шонданай артериясы

12 – Ішек – шажырқай артериясы

13 — Өкпе артериясы

14 – Тері артериясы

Бақаның вена торабы (системасы)

1 – Веноздық синус

2 – Сыртқы ярем венасы

3 – Ішек ярем венасы

4 – Үлкен тері венасы

5 – Бұғана асты вена

6 – Алдыңғы қуыс вена

7 – Артқы қуыс вена

8 – Сан венасы

9 – Шонданай венасы

10 – Мықын венасы

11 – Бүйрек қақпа венасы

12 – Ішек асты вена

13 – Бауыр қақпа венасы

14 – Бауыр венасы

15 – Құрсақ венасы

16 — Өкпе венасы

Нерв жүйесі:

Қосмекенділердің бас миы балықтармен салыстырғанда

прогрессивті белгілерінің пайда болуымен сипатталады. Негізінен

бұл алдыңғы миының үлкендігімен, ол ми жарты шарларына

бөлінуімен сипатталады. Сонымен қатар алдыңғы

қарыншаларының түбі ғана емес, олардың бүйірі мен үсті

де ми заттарынан құралған. Сөйтіп қосмекенділерде нағыз ми

күмбезі — архипалиум пайда болады. Бақаның бас миы 5

бөлімнен тұрады: алдында алдыңғы ми жарты шарлары

орналасқан. Алдыңғы миы жарты шарларының алдынан иіс

бөлімі тарайды. Алдыңғы мидан кейін аралық ми орналасқан,

оның үстіңгі жағына эпифиз орналасқан. Ортаңғы миы екі

дөңгелек келген көру бөлімі ретінде байқалады. Бұдан соң

нашар дамыған миы жатады. Бұдан әрі ромб пішінді ойшығы

бар сопақша ми орналасқан. Бұл ми жіңішкере келіп

жұлынмен ұштасады. Мидан он жұп бас нервтері шығады,

он бірінші жұбы дамымаған, ал он екінші жұбы ми сауытынан

тысқары бөлімнен шығады. Ал жұлын нервтері иық және

жамбас белдеулеріне нерв торларын құрайды.

Симпатикалық нерв системасы жақсы дамыған.

Бақаның миы

1 – Алдыңғы ми

2 – Аралық ми

3 – Сопақша ми

4 – Мишық

5 – Ортаңғы ми

Қосмекенділердің өкілі көлбақаның жалпы қаңқасы:

Қосмекенділердің омыртқа жотасы жартылай құрлықта тіршілік етуге

байланысты балықтармен салыстырғанда, едәуір жақсы жіктелген.

Омыртқа жотасы — мойын, көкірек, сегізкөз, құйрық бөлімдерінен

тұрады. 1. Мойын бөлімі сақина тәрізді бір ғана омыртқадан тұрады,

ол өзінің буындық екі оязы арқылы бас сүйекпен қозғалмалы байланысады.

2. Көкірек бөлімі бақада 7 омыртқадан тұрады.

3. Сегізкөз бөлімінің омыртқасы біреу ғана, ал аяқсыздарда

тіпті болмайды. Сегізкөз омыртқасының көлденең өсінділеріне жамбас сүйегінің

екі мықын сүйегі бекиді.4. Құйрықсыздар дернәсілдерінің құйрық бөлімі

көптеген жекелеген омыртқалардан тұрады да, бұл омыртқалар

метаморфоз процесі кезінде бірімен — бірі бірігіп уростиль деп

аталатын бір ғана сүйекшеге айналады. Ал құйрықты қосмекенділердің

құйрық бөліміндегі омыртқа саны 26 — 36 болады.

Көкірек омыртқаларының пішіні көпшілік бақаларда

процельді типті, яғни омыртқа денесі алдынан ойыс та,

артынан дөңес болып келеді, тек соңғы көкірек омыртқасы

амфицельді болып келеді. Омыртқаның жоғарғы жұлын қуысын түзіп,

арқа өсіндісімен аяқталады.Омыртқалардың бір — бірімен байланысуы

омыртқа денелерінің бір — бірімен жалғасуымен және буындық

екі ояздары арқылы орындалады. Нағыз қабырға тек қана аяқсыздарда

болады, бірақ та олардың қабырғалары өте қысқа келеді. Ол омыртқалардың көлденең

өсіндісіне жалғасады. Бас сүйегі: Қосмекенділердің ми сауыты шеміршекті

балықтардың ми сауыты сияқты түбі кең, көздері алшақ орналасқан

және бұлардың арасында мидың алдыңғы бөлімі жататын болғандықтан,

плаизабальді типке жатады. Бас сүйегі сүйекті балықтармен салыстырғанда

көптеген шеміршектерден құралады және сүйектерінің мөлшері азырақ

болады. Бас сүйегінің шүйде бөліміндегі шеміршектің тек қана бүйір

бөлімі сүйектеніп бүйір шүйде сүйегін құрайды да, негізгі және шүйде

бөлімдері шеміршек түрінде қалады. Есту капсуласының маңайында

алдыңғы құлақ сүйегі қалыптасады да капсуланың қалған бөлімі

шеміршек күйінде қалады. Құйрықсыздардың көз ұясының алдыңғы

бөлімінде иіс сына сүйек дамиды. Ал қалған ми сауытының бөлімдері

шеміршек сипатын сақтайды да, оларды пайда болған жамылғы

сүйектер бекітеді. Басты үстіңгі жағынан төбе және маңдай

сүйектері қоршап жатады. Бұл сүйектер құйрықсыздарда

жымдасып, төбе — маңдай сүйектерін құрайды. Бұлардың алдында

мұрын сүйектері орналасқан. Ми сауытының артқы екі бүйір жағына

орналасқан бұдыр бетті жақ сүйектері болады. Ми сауытының түп жағы

екі сүйектен тұрады: ол крест пішінді үлкен парасофеноид және оның

алдыңғы жағында орналасқан өре сүйектерден құралады. Өре сүйегінің

алдында жұп ішкі танау тесік — хоана орналасқан. Бас сүйегінің түбін

құрауға висцералдық сүйектер де қатысады. Бұған таңдай мен

қанат тәрізді сүйектер жатады. Таңдай сүйегі өре сүйекке, ал қанат

тәрізді сүйектер бұдыр бетті жақ сүйектеріне келіп жалғасады.

Амфибилердің бас сүйегі — аутостилді, яғни таңдай шаршы шеміршегі ми сауытымен жымдасып

қосылып кеткен. Таңдай –шаршы шеміршекке екінші жоғарғы жақ жабын сүйектері жалғасады.

Оларды жұп жақ аралық сүйектер мен жоғарғы жақ сүйектерінен құралған сүйек

доғасы атқарады. Алғашқы төменгі жақ қызметін Меккелев шеміршегі

атқарады, оның сыртын екінші төменгі жақ құратын тіс және

бұрыш сүйектері қаптап жатады. Ми сауытының аутостильді болуына

байланысты тіл асты доғасы жақ аппаратының ми сауытына бекінуіне қатыспайды.

Тіл асты және желбезек доғалары мен желбезек қақпақшалары

редукцияға ұшырайды да, тіл асты доғасының үстіңгі

элементі -гиомандибулярге кішкене үзенгі сүйекке айналады да,

жаңадан пайда болған ортаңғы құлақ қуысына орналасады. Қалған тіл асты

доғасының элементтері мен желбезек доғасының төменгі бөлімдері

тіл асты пластинкасына және олардың мүйізшелеріне айналады.

Бұл пластинка жақтың төменгі тарамдарының аралығына орналасады. Аяқ

қаңқасы мен олардың белдеулері: Қосмекенділердің аяқ скелеттері құрлықта тіршілік

ететін омыртқалы жануарлардың аяқ скелетіне ұқсағандықтан балықтардың қанат

сүйектерінің құрылысынан айтарлықтай өзгешелігі бар. Яғни, қосмекенділердің

аяқтарының құрылысы көп буынды болады. Бес саусақты аяқтары үш бөлімнен тұрады.

1. Алдыңғы аяқтары тоқпан жілік, артқы аяқтары ортан жілік деген бір

— бір сүйектен тұрады. Бұлардың проксимальді ұшы белдеулерге, тоқпан жілік иыққа,

ортан жілік жамбас белдеулеріне жалғасады. 2. Алдыңғы аяқтары кәрі жілік,

артқы аяқтары асықты жіліктің сүйектерінен тұрады. Бұл бөлімнің әрқайсысы

параллель орналасқан екі сүйектен тұрады: кәрі жілік шыбық пен шынтақ сүйектерден,

ал асықты жілік үлкен асықты жіліктен және оның шыбығынан тұрады.

3. Алдыңғы аяқтары қол басы сүйектерінен тұрады.

Артқы аяқтары табан сүйектерінен тұрады. Бұлардың әрқайсысы үш бөлімшеге

бөлінеді. 1) алдыңғы аяқтары білезік сүйектерінен, ал артқы аяқтары

толарсақтан тұрады. Бұл бөлімше сүйектері үш қатар болып орналасқан

9-10 ұсақ сүйекшелерден тұрады. 2) алдыңғы аяқтары 5 ұзынша алақан,

артқы аяқтары 5 ұзынша келген табан сүйектерінен құралады. 3) алдыңғы аяқтарында

саусақтар, артқы аяқтарында башпайлар болады. Бұлар бес қатардан

тұратын бірнеше ұсақ сүйекшелерден құралған. Иық белдеуі доға тәрізді иілген

және көкірек бұлшық еттерінде бос орналасқан. Доғаның жоғарғы бөлімі жауырыннан

тарайды да, бұның жоғарғы етегі шеміршек күйінде қалады. Төменгі бөлімі

каракоидтан және оның алдыңғы жағында жатқан прокоракоидтан құралады.

Прокаракоидтың үстіне шеміршектен тұратын бұғана орналасқан. Осы айтылған

сүйектерінің ұштары тоқпан жіліктің ұршық басының бекитін жерінде

ұштасып буын оязын қүрайды. Оң және сол коракоидтардың қосылған

жерінің алдыңғы жағында төс сүріншегі ал арт жағында төс жатады. Әр жамбас белдеуі үш

жұп сүйектен қалыптасқан. Сол сүйектердің үштары түйісіп, жамбас

шүңқырын құрайды. Ұзын мықын сүйегі өзінің проксималды ұшымен сегізкөз омыртқасының

көлденең өсіндісіне бекиді. Артқа және алдыға созылған шап сүйек белдеуі басқаларда шеміршек күйінде қалады.

Бұның арт жағында шонданай сүйегі орналасқан. Жамбас белдеуінің элементтерінің

мұндай болып орналасуы құрлықтағы барлық жануарларға тән қасиет.

Бақаның жалпы қаңқасы

Көлбақаның бас сүйегі

А – төбе жағынан; Б – астыңғы жағынан; В – артқы жағынан; Г – төменгі жағының көрінісі

1 – бүйір шүйде сүйек; 2 – шүйденің ілмешек дөңесі; 3 – алдыңғы есту сүйегі; 4 – сына тәрізді

және иіс сүйегі; 5 – мұрын сүйегі; 6 – маңдай – төбе сүйегі; 7 – қабыршақ сүйек; 8 – пара-

сфеноид; 9 – таңдай сүйек; 10 — өре сүйегі; 11 – хоана; 12 – шаршы-таңдай шеміршегі;

13 – жақ аралық сүйек; 14 – жоғарғы жақ сүйегі; 15 – шықшыт – шаршы сүйек;

16 – сына тәрізді сүйек; 17 – Меккелев шеміршегі; 18 – иек сүйек; 19 – тіс сүйегі;

20 – бұрыш сүйек; 21 – үлкен қарақұс (шүйде) тесігі

Көлбақаның омыртқа жотасы

мен жамбас белдеуі

1 – Мойын омыртқа

2 – Кеуде омыртқалары

3 – Сегізкөз омыртқа

4 – Уростиль (тұтасқан

құйрық омыртқалары)

5 – Жамбас белдеуі

6 – Жамбас шұңқыры

Көлбақаның көкірек

омыртқасы:

1 – Омыртқа денесі

2 – Жоғарғы доға

3 – Жұлын каналы

4 – Жоғарғы өсінді

5 – Көлденең өсінді

6 – Буындасу өсіндісі

Көлбақаның алдыңғы

аяғы мен иық белдеуі

1 – тоқпан жілік

2 – жілік басы

3 – кәрі жілік

4 – шынтақ сүйек

5 – кәрі жіліктің шыбығы

6 – шынтақ өсіндісі

7 – білезік

8 – алақан

9 – саусақтар

10 – жауырын

11 – жауырын үсті шеміршек

12 – коракоид

13 – тоқпан жілік басы енетін

байланыс шұңқыры

14 – прокоракоид шеміршегі

15 – бұғана

16 – төс

17 – төс сүріншегі

І – редукцияға ұшыраған бірінші

саусақ

ІІ- V – жақсы дамыған саусақтар

Көлбақаның артқы

аяғы (А) мен иық белдеуі (Б)

1 – ортан жілік

2 – ортан жілік басы

3 – сирақ (тілерсек)

4 – асықты жілік

5 – садақша сүйек

6 – шынтақ өсіндісі

7 – толарсақ

8 – tibulare

9 – табан

10 – саусақтар

11 – алтыншы саусақ қалдығы

12 – мықын сүйегі

13 – шонданай сүйегі

14 – шап шеміршегі

15 – жамбас шұңқыры

І — V – саусақтар

Зәр – жыныс жүйелері

Бұл органдардың құрылысы шеміршекті

балықтардың жыныс органдарының құрылысына

ұқсайды. Ұрықтың даму кезіндегі зәр шығару

органдарының қызметін пронефрос, ал ересектерінде

Вольфов каналдары арқылы сыртқа ашылатын

– мезонефрос атқарады. Зәр заты алдымен клоака

қуысына, одан кейін қуыққа барады. Қуық толғаннан

кейін қуық тесігі арқылы клоака қуысына, одан

сыртқа шығарылады. Еркектерінің жұп тұқым безінің

жеке жолы болмайды. Тұқым каналы бүйректің

алдыңғы бөлімі арқылы өтіп, Вольфов каналына

жалғасады, сөйтіп бұл канал зәр шығару жолының

қызметін атқарып қана қоймай, ұрық жолының да

қызметін атқарады.

Аталық көлбақаның зәр-жыныс

жүйесі

1 – Бүйрек

2 – Несеп (зәр әрі тұқым) жолы

3 – Клоака тесігі

4 – Зәр – жыныс тесіктері

5 – Қуық

6 – Қуық тесігі

7 – Тұқым безі

8 – Тұқым каналшалары

9 – Тұқым көпіршігі

10 – майлы денешік

11 – бүйрек үсті безі

Аналық көлбақаның зәр-жыныс

жүйесі

1 – Бүйрек

2 – Несеп жолы

3 – Клоака қуысы

4 – Зәр тесігі

5 – Қуық

6 – Қуық тесігі

7 – Сол жақ жұмыртқа безі

(оң жағы көрсетілмеген)

8 – Жұмыртқа жолы

9 – Жұмыртқа долы воронкасы

10 – майлы денешік

11 – бүйрек үсті безі

12 – жыныс тесігі

(жұмыртқа жолы тесігі)

Қосмекенділердің көбеюі және дамуы:

Қосмекенділер дара жынысты хайуанат. Аталығының

бүйректерінің жынысында орналасқан екі аталық без,

аналығында дене қуысында жататын екі үлкен аналық

без болады. Қосмекенділердің басым бөлігі сырттай

ұрықтанады, тек аяқсыз қосмекенділер ғана аталық

сұйықтықты клоакасы арқылы аналықтың клоакасына

құйып, іштей ұрықтанады. Аталық безде жыныс өнімін

шығаратын арнайы өзек болмайды, жыныс сұйықтығы

несеп арқылы клоакаға құйылады. Аналық бездерде

жетілген жұмыртқа дене қуысына түсіп, жүмыртқа

жолының бастапқы бөлігіне барады да, одан жұмыртқа

жолы арқылы клоакаға шығады. Қосмекенділер

уылдырық шашу арқылы суда ұрықтанады. Көбею

кезінде аталық және аналық без төңірегінде жыныс

бездерінің қорегі мен сперматозоид, жұмыртқа түзуге

қажетті кенеулі зат — сары түсті майлы дене пайда

болады. Көктем басталысы мен қысқы ұйқыдан оянған

қосмекенділер көбеюге кіріседі. . Бұл кезде

суқоймалардан бақалардың бақылдаған шуылы

естіледі. Кейбір бақалардың аталықтары қатты

бақылдаған кезде басының екі жағынан қапшық томпиып

шығады. Бұл бақалардың көбеюге дайындығы.

Екі — екіден бөлінген бақалардың аналығы суға балық

уылдырығына ұқсас уылдырық салады да, оған аталық

бақа сперматозойдтары бар сұйықтық құяды.

Сөйтіп ұрықтанған уылдырық дами бастайды.

Сабақты қорытындылау Сөзжұмбақ шешу

1

Қ

Ұ

2

3

Р

Б

4

5

А

Қ

6

7

А

1. 2 — Қазақстанда мекендейтін бақа аты? 3 – Қосмекенділер қандай жынысты? 4 – Дернәсілдерін шөмішбалық дейді, басқаша қалай атайды? 5 – Құйрықтылар отрядына жататын қосмекенді? 6 – Құйрықсыздар отрядына жатады? 7 – Қазақстанда Қызыл кітапқа тіркелген бақа

Сөзжұмбақтың жауабы:

1

Қ

А

А

К

Ө

Л

Б

Ы

А

Қ

А

А

Ж

С

2

Л

Р

Б

Қ

Ұ

3

А

Д

Р

А

Т

Ш

А

И

Б

4

Қ

А

5

Н

Д

Р

А

М

С

А

А

Л

А

Н

6

Қ

А

А

Ғ

А

Б

Т

О

Ы

7

А

Л

Қ

Қ

А

Я

Қ

Б

З

Ы

А

Қазақстанның қызыл кітабына енген

Сүйріктұмсық

Сәйкестендір:

Құйрығы болмайды

Сақиналы құртжылан

Қорғауды қажет ететін қосмекенді

Жетісулық бақатіс

Америка,Үнді жерінде тіршілік етеді

Жасыл құрбақа

Ең көп таралған қосмекенді

Саламандра

Құйрығы бар қосмекенді

Қызылаяқ бақа

Қазақстанның қызыл кітабына енген

Сүйріктұмсық

Жауабы:

Құйрығы болмайды

Сақиналы құртжылан

Қорғауды қажет ететін қосмекенді

Жетісулық бақатіс

Америка,Үнді жерінде тіршілік етеді

Жасыл құрбақа

Ең көп таралған қосмекенді

Саламандра

Құйрығы бар қосмекенді

Қызылаяқ бақа

Оқушыларды бағалау

Үй тапсырмасы:

1. Қосмекенділердің суретін салу

2. О лардың Қызыл кітапқа тіркелген түрлерін ажырата білу

3. Қосмекенділердің ішкі құрылысы туралы оқып келу.

Жетік біле бермейтін

қосмекенділер туралы

білімдері

арта түседі.

Қосмекенділердің адам

өміріндегі пайдасын

білетін болады және

экологиялық

тәрбие алады.

НӘТИЖЕСІ

Қосымша суреттер мен

мәліметтер арқылы

өз бетімен жұмыс жасай

білуге, өз

ойын жүйелі жеткізе

білуге үйренеді.

Берілген тапсырмалар

арқылы

жылдам қимылдау мен

тез арада шешім

табуға үйренеді.

Тақырыпқа

ғылыми тұрғыда

қарап, берілген тапсырманы

талдай білуге

машықтанады.

Дағды, икемділік,

іскерлігі қалыптасып

ізденеді.

Қосымша мәліметтер

Осы тақырып бойынша төмендегідей

тест жұмысын алуға болады

• Осы тақырып бойынша төмендегідей тест жұмысын алуға болады
• Осы тақырып бойынша төмендегідей тест жұмысын алуға болады

• Қосмекенділер қайда көбейеді?
• Қосмекенділер қайда көбейеді?
• Қосмекенділер қайда көбейеді?

А) Топырақ астында Б) Суда С) Құрлық бетінде

2. Қосмекенділердің жалпы қанша түрі бар?

А) 2800 В) 3000 С) 4000

3. Қазақстанда қосмекенділердің қанша түрі бар?

А) 8 В) 10 С)12

4. Қосмекенділердің жүрегі неше қуысты?

А) 2 В) 3 3) 4

5) Қосмекенділер құрылысына, тіршілік әрекетіне байланысты неше отрядқа

Бөлінеді? А) 3 В) 5 С) 9

6) Құйрықтылар отрядына жататын қосмекенділердің қанша түрі бар?

А) 2000 В) 2500 С) 3500

7. Қосмекенділердің көпшілігі қалай қозғалады?

А) Жүгіріп В) Жорғалап С) Секеңдеп

8. Қосмекенділердің қандай сезім мүшелері жақсы жетілген?

А) Көру В) Дәм сезу С) Иіс сезу, сипап сезу

9. Уылдырықтарын кім қорғайды?

А) Қорғамайды В) Аналығы қорғайды С) Аталығы қорғайды

10. Қосмекенділердің дернәсілдері немен тыныс алады?

А) Жетілмеген өкпемен В) Тері жабынымен С) Желбезектерімен

11. Ерсектерінде құрлыққа шығуына байланысты қай мүше пайда болған?

А) Аяқтары В) Желбезегі С) Өкпе

12. Қосмекенділердің миы неше бөлімнен тұрады?

А) 3 В) 4 С) 5

13. Қосмекенділердің қай ми бөлімі жақсы дамыған?

А) Мишық В) Үлкен ми сыңары С) Ортаңғы

14. Аяқсыз қосмекенділерге қайсысы жатады?

А) Даната В) Құртжылан С) Пипа

15. Көзі, дабыл жарғағы болмайтын қосмекендіні ата: А) Квакши В) Саламандра С) Құртжылан

• А) Топырақ астында Б) Суда С) Құрлық бетінде 2. Қосмекенділердің жалпы қанша түрі бар? А) 2800 В) 3000 С) 4000 3. Қазақстанда қосмекенділердің қанша түрі бар? А) 8 В) 10 С)12 4. Қосмекенділердің жүрегі неше қуысты? А) 2 В) 3 3) 4 5) Қосмекенділер құрылысына, тіршілік әрекетіне байланысты неше отрядқа Бөлінеді? А) 3 В) 5 С) 9 6) Құйрықтылар отрядына жататын қосмекенділердің қанша түрі бар? А) 2000 В) 2500 С) 3500 7. Қосмекенділердің көпшілігі қалай қозғалады? А) Жүгіріп В) Жорғалап С) Секеңдеп 8. Қосмекенділердің қандай сезім мүшелері жақсы жетілген? А) Көру В) Дәм сезу С) Иіс сезу, сипап сезу 9. Уылдырықтарын кім қорғайды? А) Қорғамайды В) Аналығы қорғайды С) Аталығы қорғайды 10. Қосмекенділердің дернәсілдері немен тыныс алады? А) Жетілмеген өкпемен В) Тері жабынымен С) Желбезектерімен 11. Ерсектерінде құрлыққа шығуына байланысты қай мүше пайда болған? А) Аяқтары В) Желбезегі С) Өкпе 12. Қосмекенділердің миы неше бөлімнен тұрады? А) 3 В) 4 С) 5 13. Қосмекенділердің қай ми бөлімі жақсы дамыған? А) Мишық В) Үлкен ми сыңары С) Ортаңғы 14. Аяқсыз қосмекенділерге қайсысы жатады? А) Даната В) Құртжылан С) Пипа 15. Көзі, дабыл жарғағы болмайтын қосмекендіні ата: А) Квакши В) Саламандра С) Құртжылан
• А) Топырақ астында Б) Суда С) Құрлық бетінде 2. Қосмекенділердің жалпы қанша түрі бар? А) 2800 В) 3000 С) 4000 3. Қазақстанда қосмекенділердің қанша түрі бар? А) 8 В) 10 С)12 4. Қосмекенділердің жүрегі неше қуысты? А) 2 В) 3 3) 4 5) Қосмекенділер құрылысына, тіршілік әрекетіне байланысты неше отрядқа Бөлінеді? А) 3 В) 5 С) 9 6) Құйрықтылар отрядына жататын қосмекенділердің қанша түрі бар? А) 2000 В) 2500 С) 3500 7. Қосмекенділердің көпшілігі қалай қозғалады? А) Жүгіріп В) Жорғалап С) Секеңдеп 8. Қосмекенділердің қандай сезім мүшелері жақсы жетілген? А) Көру В) Дәм сезу С) Иіс сезу, сипап сезу 9. Уылдырықтарын кім қорғайды? А) Қорғамайды В) Аналығы қорғайды С) Аталығы қорғайды 10. Қосмекенділердің дернәсілдері немен тыныс алады? А) Жетілмеген өкпемен В) Тері жабынымен С) Желбезектерімен 11. Ерсектерінде құрлыққа шығуына байланысты қай мүше пайда болған? А) Аяқтары В) Желбезегі С) Өкпе 12. Қосмекенділердің миы неше бөлімнен тұрады? А) 3 В) 4 С) 5 13. Қосмекенділердің қай ми бөлімі жақсы дамыған? А) Мишық В) Үлкен ми сыңары С) Ортаңғы 14. Аяқсыз қосмекенділерге қайсысы жатады? А) Даната В) Құртжылан С) Пипа 15. Көзі, дабыл жарғағы болмайтын қосмекендіні ата: А) Квакши В) Саламандра С) Құртжылан

Пайдланылған әдебиеттер тізімі:

• Қазақстан “Қызыл кітабы”, авт: А.Ф. Ковшарь, Алматы 2004
• Омыртқалылардың зоологиясының практикумы,

авт: Т.Б. Балмағамбет, Қарағанды 2006

3. Қазақстанның “Қызыл кітабы” авт: Митяев, Алматы “Өнер” 2006

4. Амфибий, рептилий, рыбы, авт: М.А. Илиюстраций, М.В. Черкасова,

Н.Н. Горбатова

5. Книга для чтения по зоологии, С.А. Молис, Москва “Просвещение”

1986

6. Қызықты зоология, Қ. Қайымов, Алматы 1975

Оқушы жұмыстары

Әлемде қосмекенділердің қаншама түрі бар